Het was nog donker en het was nog nacht. Kleine zaklampen verlichtten de weg naar boven, zodat we niet zouden struikelen over de net-te-hoge-traptreden. Dat was expres gedaan, aldus onze gids, Meneer Han. Zo zou je heel bewust de top bereiken. ‘Je komt tenslotte niet zomaar in Nirwana,’ sprak hij. We kwamen voor zonsopgang, maar die vond helaas achter de wolken plaats. Het werd langzaam licht. Te langzaam om het te zien, snel genoeg om het te merken. De contouren van de Borobudur staken steeds duidelijker af tegen de mistige lucht.
De Borobudur is een boeddhistisch heiligdom, dat eeuwen verborgen heeft gelegen onder de as van een nabijgelegen vulkaan en de begroeiing van het Javaanse landschap. In 1814 is het herontdekt. Vanochtend beklommen we de negen etages, die de boeddhistische kosmos vertegenwoordigen. Boven was het stil, hoewel er behoorlijk wat mensen waren. Alsof er was afgesproken om enkel te fluisteren. Het luidste geluid kwam van de vogels. Ze lieten zich eerst horen en daarna zien: kleine, zwarte zwaluwen die in razend tempo tussen de klokken door manoeuvreerden. Met de stad werd ik wakker. Het verkeer kwam op gang, en wij begonnen aan de afdaling, langs vele reliëfs in het steen – langs de honderden verhalen van de Borobudur.
De kunst van 